Η Τελετουργία Του Παραδοσιακού Γάμου Στην Επανομή

"Ο θεσμός του παραδοσιακού γάμου στην σύγχρονη εποχή, την εποχή της τεχνολογικής επανάστασης και των κομπιουτερς, απογυμνώθηκε από τον πλούτο των εθίμων και των γιορταστικών εκδηλώσεων που παλαιότερα τον πλαισίωναν. Έγινε λιτός, φτωχός, γυμνός, χωρίς κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, κάποιο ξεχωριστό τόνο, χρώμα και ατμόσφαιρα."

Ο γάμος στην παραδοσιακή κοινωνία της Επανωμής ήταν ε'να από τα σημαντικότερα γεγονότα, αλλά και από τους πιο σημαντικούς σταθμούς της ζωής τους, αφού για το νέο ζευγάρι οριοθετούσε το τέλος ενός τρόπου ζωής και την απαρχή μιας νέας πορείας με άλλες υποχρεώσεις και δικαιώματα. Ήταν σημαντικό γεγονός και για ολόκληρη την κοινότητα, η οποία με την ένωση των δύο νέων ανθρώπων, αποκτούσε ένα καινούργιο πυρήνα, που διεύρυνε και παράλληλα διαιώνιζε την ύπαρξη της.

Ο γάμος μπορεί να ορισθεί για την παραδοσιακή κοινωνία, ως ο νόμιμος θεσμός, ο μόνος κοινωνικά αποδεκτός τρόπος, για να δημιουργηθεί και ν' αρχίσει τη ζωή της μια οικογένεια.

Για τον Επανωμήτη λοιπόν, ο γάμος, δεν είναι μόνο ο θεσμός για να δημιουργηθεί μια νέα κοινωνική μικρομονάδα, ένα νέο κοινωνικό κύτταρο, αλλά είναι μια ευκαιρία που έδινε ο γάμος, "η χορά' όπως τον αποκαλούν παντού, για διασκέδαση με φαγητό, ποτό, τραγούδι και χορό. Παράλληλα όμως ήταν και η τήρηση από μέρους των δύο οικογενειών και όλων των μαγικοθρησκευτικών πράξεων που απέβλεπαν στην προστασία του νέου ζευγαριού αχτό "χιλιάδες' εχθρούς που πιθανόν να επιβουλεύονταν την ευτυχία του.

Σήμερα, ο γάμος στην Επανομή εξακολουθεί να διατηρεί αρκετά στοιχεία από το παρελθόν, πολύ αλλοιωμένα βέβαια και χωρίς εκείνη την βαρύτατη μαγικοθρησκευτική φόρτιση του παρελθόντος. Σχεδόν όμως παντού έχουν υιοθετηθεί έθιμα δυτικής επίδρασης, που προσαρμόζονται στον σύγχρονο αστικό τρόπο ζωής, που ακόμα και οι μικρές κοινότητες έχουν αποδεχθεί'.

Η τελετουργία του γάμου περιλαμβάνει μια σειρά από τραγουδιστικές και χορευτικές πράξεις, λειτουργικά ενσωματωμένες σε ένα ενιαίο σύνολο, με αναπόσπαστα επιμέρους δρώμενα και τα οποία δεν μπορούν να απομονωθούν. Εκφράζουν συναισθήματα και η συμπεριφορά έχει καθαρά συμβολικό χαρακτήρα, ενώ όλα εκτελούνται σύμφωνα με ένα καθορισμένο τυπικό.
    

Στο γάμο, το τραγούδι και ο χορός, που είναι ενταγμένα σε επιμέρους γαμήλιες διαδικασίες, με την έννοια της πλαισίωσης συγκεκριμένων πράξεων, εκτός των άλλων έχουν και μια άμεση σύνδεση με αυτές και συμβάλλουν στην ευχετική ή αποτρεπτική αποτελεσματικότητα τους.

Η κινητοποίηση όλων των ηλικιών για να συμμετέχουν και να ε'χουν κάποια θέση στο χορό και το τραγούδι κατά την διάρκεια του γάμου είναι επίσης αρκετά σημαντική. Πρέπει να υπογραμμιστεί η ιδιαίτερη χαρά, η συγκίνηση, η ψυχική ένταση, ακόμη και η εκτόνωση που νιώθουν οι συμμετέχοντες την ώρα του τραγουδιού και του χορού κατά την διάρκεια της εξέλιξης των δρώμενων στο γάμο (όπως το στόλισμα της νύφης, ο χορός την ημέρα μετά την στέψη της νύφης και του γαμπρού).

Η διαδικασία του γάμου αποτελείένα "Θεατρικό" δρώμενο όπως ακριβώς και στο ίδιο το θέατρο. Κάθε μέρος "πράξη* αποτελείται από πολλά επεισόδια που το καθένα από αυτά έχει την δική του πλοκή και ολοκληρώνεται σε τρία κυρίως μέρη "πριν την στέψη", "κατά την στέψη", "μετά την στέψη".

Η "Προξενεία" - "Συνεννοήσεις" - 'Μιλήματα"

Ό πατέρας που ήθελε ν' αρραβωνιάσει το παιδί του, αφού συμφωνούσε πρώτα μ' όλο το σπιτικό του, "έπιανε'' κατόπιν ένα φιλικό ή συγγενικό πρόσωπο του σπιτιού του, τον καλούμενο "προξενητή ή προξενήτρα" και του έλεγε "θα πας στο σπίτι, στους γονείς του τάδε... κοριτσιού και θα πεις αν θέλουν και μας αγαπούν να κάνουν γαμπρό τον... (το όνομα του παιδιού του), όπως θέλουμε και αγαπούμε κι εμείς να κάνουμε νύφη την ... (το όνομα του κοριτσιού) και αν δεχτούνε τότε η δουλειά είναι τελειωμένη". Μετά την συζήτηση και την συμφωνία, οι γονείς των παιδιών το ανακοινώνουν οε όλους τους πολύ στενούς συγγενείς της οικογένειας.

Ο Λόγος

Μετά από μία εβδομάδα προχωρούσαν στην διαδικασία του "Λόγου".

Ο πατέρας του γαμπρού μαζί με κάποιους πολύ συγγενείς του, μια ορισμένη μέ- ρα που ήταν αποδεκτή και από τους γονείς της νύφης, πήγαινε μαζί με τον προξενητή στο σπίτι της νύφης. Η πρώτη συζήτηση αφορούσε την προίκα Και ειδικότερα, ποια και πόσα χωράφια ή τι σπίτι θα έπαιρνε η νύφη και πολύ λιγότερο για λεφτά ή χρυσαφικά ή ότι άλλο από ρούχα και κεντήματα θα συμπεριλάμβανε στα προικιά της. Αφού συντάσσονταν το προικοσύμφωνο το υπόγραφαν οι δύο γονείς και δύο μάρτυρες. Πολλές φορές αρκούνταν μόνο στο λόγο τους. Εφόσον έμεναν και οι δύο πλευρές ικανοποιημένες δινόταν κάποια "σημάδια" και από τις δύο πλευρές. Ο μεν πατέρας του γαμπρού έδινε ένα φλουρί ή μια Ντούπλα, οι γονείς της νύφης ένα κιλίμι, ενώ στους συγγενείς υφαντά προσόψια. Μετά ακολουθούσε η "φιλιά", δηλαδή το φαγοπότι και το γλέντι με χορό και τραγούδι, που διαρκούσε πολλές φορές μέχρι τις πρωινές ώρες.

Ο Αρραβώνας

Ο αρραβώνας ή τα συδέματα γινόταν συνήθως μια εβδομάδα αργότερα μετά την διαδικασία του Λόγου". Ημέρα ήταν συνήθως Κυριακή ή Σαββατό-βραδο και γινόταν στο σπίτι της νύφης, με το γνωστό "τραπέζι" όπως το έλεγαν. Στη συνοδεία του γαμπρού εκτός από τους γονείς και τους στενούς του συγγενείς, παρών ήταν και ο προξενητής ο οποίος κρατούσε σε ένα πανέρι, το λεγόμενο "αζίκΓ, τα δώρα του γαμπρού.

Μετά την αλλαγή των δακτυλιδιών και των δώρων και από τις δύο οικογένειες, ακολουθούσε ευχές και κέρασμα με ούζο και κουφέτα.

Προετοιμασία του γάμου

Γενικά στο χορό, κατά την διαδικασία του γάμου, οι άνδρες πρωταγωνιστούν με την κίνηση τους και κυρίως κατά το ψυχαγωγικό μέρος του, ενώ αντίθετα οι γυναίκες έχουν πρωταρχικό ρόλο στο μαγικοθρησκευτικό και συμβολικό μέρος με το τραγούδι, που συνοδεύει το χορό και τα δρώμενα του γάμου.

Ή προετοιμασία του γάμου διαρκούσε περίπου μια εβδομάδα, μέχρι την ημέρα που θα πήγαιναν γαμπρός και νύφη στην εκκλησία. Την εβδομάδα αυτή στην διαδικασία της προετοιμασίας ακολουθούσαν μια σειρά από έθιμα, όπως, το ξεδίπλωμα της προίκας, το κοσκίνισμα, το ζύμωμα και το στόλισμα του πρωτόψωμου, το προσκάλεσμα των συγγενών και φίλιον <ττο γάμο, η μεταφορά της προίκας στο σπίτι του γαμπρού, το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης και του γαμπρού πριν οδηγηθούν από τους γονείς , συγγενείς και φίλους στην εκκλησία. Όλη αυτή η διαδικασία συνοδεύονταν από τραγούδια και χορούς, από τους συγγενείς και τους φίλους του γαμπρού και της νύφης".

Τα προικιά

Προίκα συνήθως έλεγαν τα παλαιότερα χρόνια ότι η νύφη έπαιρνε μαζί' της στο καινούργιο της σπιτικό, δωρεά τα>ν γονέων της. Η προίκα που έδΊναν οι γονείς στις κόρες ήταν κυρίο>ς κινητά πράγματα, όπως έπιπλα και μαγειρικά σκεύη, αλλά τα περισσότερα ήταν μια μεγάλη ποικιλία ρουχισμού. Αυτή η προίκα έπρεπε να δημοσιοποιηθεί. Η νύφη όφειλε να εκθέσει όλα εκείνα που θα την συνόδευαν στην και-νοιίργια της οικογένεια. Με την επίδειξη αυτή έδειχνε τη νοικοκυροσύνη και την αξιοσύνη της, στοιχεία ση-μαντικά για την γενική εκτίμηση μέσα στην κοινότητα. Μια ημέρα πριν τον γάμο "σεντουκώνουν" τα προικιά, τα βάζουν μέσα σε μπαούλα για να τα πάρουν τα "μπρατίμια" (οι φίλοι του γαμπρού) και να τα πάνε στο καινούργιο σπιτικό. Στόλιζαν το κάρο και το άλογο που θα μετέφερε την προίκα της νύφης. Ξεκινούσαν από το σπίτι του γαμπρού, πήγαιναν στο σπίτι της νύφης με συνοδεία μουσικών τραγουδώντας και χορεύοντας μετέφεραν το "σεντούκι" ή "μπαούλο" με τα προικιά.

Η παραμονή του γάμου

Στο σπίτι της νύφης μαζευόταν οι προσκαλεσμένες φιλενάδες και συγγενείς για να "ανεπιάσουν" το προζύμι. Τρεις φορές κοσκίνιζαν το αλεύρι και το ξαναμάζευαν στην "πυκνάδα" το κόσκινο. Κατά την διάρκεια τραγουδούσαν τρεις φορε'ς: "Να πρωτοκο-σκινίσω το αλεύρι για το γάμο". Μετά το τέλος του τραγουδιού κυνηγούσαν τη νύφη και την αλεύρω-ναν ευχόμενες "να ασπρίσει να γεράσει", "να ζήσει να γεράσει". Τα ιοια ακριβώς πάθαινε και ο γαμπρός στο σπίτι του. Στη συνέχεια ζύμωναν τη μαγιά, έριχναν τη βέρα, ζευγάρια από "τοκάδες" (κόφες) και κέρματα, λέγοντας χαρακτηριστικά "να δέσει το ζευγάρι, "δεμένο και αγαπημένο. Το πρωί μετέφεραν το ειδικό φωμί στον αναμμένο φούρνο και το ονόμαζαν "πρωτόψωμο". Αφού το έβγαζαν οπτό τον φούρνο, το τραγουδούσαν και το στόλιζαν με φύλλα ελιάς και τα έδεναν με μια κόκκινη κλωστή μαζί με την βέρα. Μετά κάνανε έναν κύκλο οι συγγενείς και οι φίλοι και έστηναν το χορό. Μια κοπέλα συνήθως ελεύθερη έμπαινε πρώτη στο χορό και κρατούσε με το δεξί της χέρι το πρωτόψωμο. Στο τέλος φώναζαν όλοι μαζί "να ζήσουν - να γεράσουν, καλά στέφανα, να τους "χαιρόμαστε''

Το ξύρισμα κα το στολισμα του γαμπρού και της νύφης

Την Κυριακή πριν ξεκινήσουν από το σπίτι του γαμπρού για να πάνε να πάρουν τη νύφη, έπρεπε να ξυρίσουν τον γαμπρό με τρόπο τελετουργικό. Το μεσημέρι ο γαμπρός καλούσε τον μπαρμπέρη να το ξυρίσει και να τον κουρέψει. Νέα παιδιά κρατούσαν την πετσέτα κοντά στο πρόσωπο και ο μπαρμπέρης με μεγάλη προσοχή θα ξυρίσει και θα κουρέψει το νέο παλικάρι. Καθώς τον ξύριζε τα μπρατί-μια (οι φίλοι του γαμπρού) τον τραγουδούσαν.

Στο σπίτι της νύφης την ίδια περίπου ώρα η νύφη βρισκόταν κάτω από μια αργή και κοπιαστική πατροπαράδοτη διαδικασία. Τελετουργικό λούσιμο,  προσεχτικό χτένισμα  και προπάντων για τη μέρα αυτή ντύσιμο και  επιβλητικός  κεφαλόδεσμος. Μια ομάδα γυναικών που ξέρει τα πατροπαράδοτα μαζί με τις φιλενάδες της την στόλιζαν και τραγουδούσαν πολλά τραγούδια που επαινούν την ομορφιά και την αξιοσύνη της. Στο τέλος τους  ευχόταν "να ζήσουν να γεράσουν" στη συνέχεια ακολουθούσε χορός.

Η Στέψη

Το απόγευμα της Κυριακής σχημάτιζαν μια πομπή η οποία με την συνοδεία μουσικών και όλων των συγγενών και φίλων χορεύοντας ξεκινούσαν από το σπίτι του γαμπρού, έφταναν στο σττίτι του κουμπάρου και στη συνέχεια στο σπίτι της νύφης για να την πάρουν. Η νύφη τα παλαιότερα χρόνια συνηθιζόταν να πηγαίνει στην εκκλησία καβάλα στο άλογο για να γίνεται θεατή από μακριά. Αλλες φορές πήγαιναν με τα πόδια ενώ όλοι οι συγγενείς, φίλοι και καλεσμένοι που συνόδευαν την νύφη και τον γαμπρό σε όλη την διάρκεια από το σπίτι μέχρι την εκκλησία με την συνοδεία μουσικών που προπορεύονταν χόρευαν μέχρι την εκκλησία.

Όταν φτάνουν στην εκκλησία πρώτα μπαίνει ο γαμπρός και μετά η νύφη. Το μυστήριο της στε'ψης κατά το ελληνορθόδοξο δόγμα είναι παντού το ίδιο. Μετά την θρησκευτική τελετή της στε'ψης, η πομπή ακολουθώντας την ίδια διάταξη όπως και πριν την τελετή της στε'ψης πήγαινε στο σπίτι του γαμπρού με τα νταούλια, τα κλαρίνα και τους ζουρνάδες χορϊύοντας. Φτάνοντας στο σπίτι του γαμπρού ακολουθεί το γαμήλιο γλέντι. Μετά από του καθιερωμένους χορούς της νύφης και του γαμπρού κυριαρχούν οι χοροί από τους καλεσμε'νους.

Στο τραπέζι που στήνεται για να φάνε οι καλεσμένοι ακούγονται συχνά και τραγούδια της τάβλας με ποικίλο ρεπερτόριο.

Μετά την Στέψη

Αργά το βράδυ οι καλεσμένοι και οι συγγενείς, έδιναν τις τελευταίες ευχές και τραγουδώντας γαμήλιες πατινάδες και τραγούδια της αυγής γύριζαν στα σπίτια τους.  Γενικότερες επισημάνσεις

Οι συνθήκες, τα ήθη και οι αξίες της ζωής, όπως και οι θεσμοί τα τελευταία χρόνια έχουν αλλάξει. Ο τρόπος ζωής των ανθρώπων, δέχεται καθημερινά όλο και μεγαλύτερη επίδραση της εξέλιξης, ενώ το ίδιο συμβαίνει και με τις περισσότερες εθιμικές εκδηλώσεις. Αποτέλεσμα όλων αυτών, είναι η εξαφάνιση πολλών παραδοσιακών ήθη και εθίμων του γάμου, τα  οποία  σήμερα  θεωρούνται  από πολλούς ανεπίκαιρα, ανούσια και ξεπερασμένα.

Η μεταβολή στις εθιμικές διαδικασίες του θεσμού του γάμου και όλα τα συνακόλουθα στην τελετουργία αυτή, συντελούν στη γενικότερη συρρίκνωση της δημιουργικής έκφρασης και του αυτοσχεδιασμού του σύγχρονου ανθρώπου.

Οι νεώτεροι Επανωμήτες θα πρέπει να μάθουν όσο το δυνατόν περισσότερα γύρω από τον πολιτισμικό τους παρελθόν, για να κατανοήσουν και να νιώσουν καλύτερα το κλίμα που επικρατούσε στην τελετουργία του εθίμου και την σημασία του, έτσι ώστε η όποια συμμετοχή τους σε κάποιες από τις εθιμικές αυτές εκδηλώσεις να είναι ευεργετική και να λειτουργεί στο να ενισχύει τις τάσεις κοινωνικής σύσφιξης και σχέσεων των κοινωνικών ομάδων έτσι ώστε να αποτελέσει ανασχετικό παράγοντα στην αποξένωση των ανθρώπων.

Όλοι αυτοί λοιπόν που ασχολούνται με την λαογραφία και την εθνογραφία ή εθνολογία, θα πρέπει να φέρουν στην επιφάνεια όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για να γίνουν γνωστά σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη μερίδα του κόσμου, ώστε να μπορούμε πλέον σήμερα να μιλάμε για την διάσωση και συνέχιση του λαϊκού μας πολιτισμού.